SZCZEBRZESZY?SKI PARK KRAJOBRAZOWY

Rok utworzenia: 1991

Powierzchnia: 20 209 ha

Otulina: brak

Po?o?enie: Wy?yna Lubelska, Roztocze,

       Kotlina Sandomierska  - Równina Bi?gorajska

Cel ochrony: zachowanie unikalnych warto?ci przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych Roztocza Zachodniego z jedn? z najwi?kszych w skali kraju sieci? w?wozów lessowych oraz zabezpieczenie przed degradacj? naturalnych dolin rzek Wieprza, Gorajca i Poru.

PO?O?ENIE na tle jednostek fizjograficznych

W koncepcjach kszta?towania i zagospodarowania systemu obszarów chronionych                          na Zamojszczy?nie, a szczególnie Roztocza, utworzenie Szczebrzeszy?skiego Parku Krajobrazowego jest uzasadnione ze wzgl?du na wyj?tkowe walory krajobrazowe tego subregionu, co zosta?o potwierdzone szczegó?owymi badaniami.

Szczebrzeszy?ski Park Krajobrazowy prawie w ca?o?ci le?y we wschodniej cz??ci Roztocza Zachodniego, przez które prze?amuj? si? dwie do?? szerokie bruzdy, przebiegaj?ce po?udniowo, zwane pado?ami. Dna tych pado?ów si?gaj? poziomu Równiny Bi?gorajskiej.  W jednym z nich p?ynie Gorajec dop?yw Poru i dlatego zwany jest on Pado?em Gorajca. Drugi zwany Pado?em Zwierzynieckim lub Józefowskim wykorzystywany jest przez rzek? Wieprz i stanowi jednocze?nie granic? Roztocza Zachodniego.

Dna obu pado?ów s? obecnie podmok?e i zatorfione. Obszar po?o?ony mi?dzy pado?ami zwany jest Roztoczem Szczebrzeszy?skim. Niewielkie fragmenty po?udniowo-zachodnie Parku le?? na Równinie Bi?gorajskiej, a w cz??ci wschodniej na obszarze Pado?u Zamojskiego.

PO?O?ENIE administracyjne

Obszar Parku (20,1 tys. ha) le?y w ca?o?ci w woj. Lubelskim zajmuj?c cz??ci nast?puj?cych gmin: Bi?goraj, Frampol, Goraj, Radecznica, Su?ów, Szczebrzeszyn, Terespol, Turobin i Zwierzyniec. Najwi?kszy obszar Parku (prawie w ca?o?ci) znajduje si? w gminie Radecznica. Znacz?cy udzia? w obszarze posiada gmina Szczebrzeszyn (35% ogólnej powierzchni gminy). Pozosta?e gminy reprezentowane s? w niewielkim stopniu na obszarze Parku. Najmniejszy obszar Parku znajduje si? w gminie Bi?goraj (300 ha).

ELEMENTY KRAJOBRAZU rze?ba terenu na tle budowy geologicznej.

Obszar Parku podobnie jak ca?e Roztocze nie ma skomplikowanej budowy geologicznej. Stanowi on po?udniowo-zachodni? cz??? niecki lwowsko-lubelskiej.

Najbardziej charakterystyczn? cech? tego obszaru jest pas dyslokacji o zrzucie oko?o 1000 m, wyst?puj?cy w strefie brze?nej. Strefa ta by?a czynna tektonicznie w mezozoiku i trzeciorz?dzie. W czasie fa?dowania alpejskiego ukszta?towa?o si? zapadlisko przedkarpackie, które w pierwszej fazie zosta?o wype?nione osadami morskimi. W strefie tej znajdowa? si? wówczas obszar Roztocza.

W ko?cowej fazie ruchów karpackich w czasie ostatecznego ukszta?towania si? zapadliska przedkarpackiego, powsta?a strefa dyslokacji tektonicznych, najbardziej czytelna na linii Lwów-Frampol jako po?udniowo-zachodnia kraw?d? Roztocza.

Ostatecznie obszar Roztocza wynurzy? si? po ust?pieniu morza górnokredowego. Morze to pozostawi?o na Roztoczu opoki, gezy, margle twarde i mi?kkie oraz wapienie. Na prze?omie trzeciorz?du i czwartorz?du zmieniaj?cy si? klimat sprzyja? procesom wietrzenia, a szczególnie erozji rzecznej. Wytworzone wówczas doliny rzeczne przetrwa?y do dzisiaj.W czasie pierwszej fazy zlodowacenia wyst?pi?a intensywna denudacja wy?szych cz??ci Roztocza i akumulacja denudacyjnego materia?u w obni?eniach. Materia? ten dzisiaj wyst?puje pod pokryw? m?odszych utworów.

W okresie polodowcowym na obszarze Roztocza Zachodniego nast?pi?a akumulacja piasków rzecznych oraz lessu. Na lewym brzegu Wieprza w okolicach Szczebrzeszyna, Su?owa i Turzy?ca wyst?puje terasowa równina zbudowana z lessów. Na prawym zboczu doliny Wieprza wyst?puj? natomiast margle i opoka.

ELEMENTY KRAJOBRAZU rze?ba terenu na tle budowy geologicznej

Mimo niezbyt skomplikowanej budowy geologicznej rze?ba terenu w tej cz??ci Roztocza jest do?? urozmaicona.

Obszar Szczebrzeszy?skiego Parku Krajobrazowego ogranicza od pó?nocy dolina Poru, ponad któr? wznosi si? kraw?d? Roztocza. Na po?udniu obszaru Parku obejmuje równie? bardzo interesuj?cy geomorfologicznie fragment po?udniowo-zachodniego wa?u Roztocza, wyniesionego oko?o 50 m ponad p?aski obszar Równiny Bi?gorajskiej.

Rze?b? Parku urozmaicaj? do?? du?e deniwelacje terenu od 50 do 100 m. Ponad p?askie                     i szerokie dna dolin: Wieprza, Gorajca i Poru po?o?one na wysoko?ci 200-220 m n.p.m. wznosz? si? obszary wierzchowiny roztocza?skiej dochodz?ce do 340 m n.p.m. Podobne deniwelacje wyst?puj? na obszarze suchych dolin. Powierzchni? terenu urozmaicaj? ró?norodne formy morfologiczne, w?ród których najatrakcyjniejsze s? w?wozy o stromych zboczach dochodz?cych do kilkunastu metrów wysoko?ci i szeroko?ci dna od kilkudziesi?ciu centymetrów do oko?o 20 m. Na szczególne zainteresowanie zas?uguje g?sto?? w?wozów w Parku, której ?rednia wynosi 3 km/km² a maksymalna dochodzi do 9 km/km², co nale?y  do rzadko?ci w kraju.

WODY powierzchniowe

Szczebrzeszy?ski Park Krajobrazowy znajduje si? w ca?o?ci w dorzeczu Wieprza, który                    na tym terenie, poza rowami melioracyjnymi nie przyjmuje ?adnego dop?ywu. Wieprz na tym odcinku przecina Roztocze w poprzek tworz?c g??boko wci?t? dolin? prze?omow?.                 Od Wyw?oczki do Turzy?ca p?ynie on jednym brzegiem doliny, natomiast od Turzy?ca                   do Szczebrzeszyna ?rodkiem doliny, a dalej znowu przerzuca si? na lewy brzeg.

Przez ?rodkow? cz??? Parku p?ynie Gorajec wykorzystuj?c pradolin? Sanu, któr? wytworzy?y wody sp?ywaj?ce z Karpat. Rzeka ta obszar ?ródliskowy posiada na Równinie Bi?gorajskiej (Bagno Ta?andy). Przed Latyczynem Gorajec przyjmuje lewoboczny dop?yw, który nie posiada ustalonej nazwy. Po przekroczeniu pó?nocnej granicy Roztocza wpada do Poru, który jest na odcinku kilku kilometrów pó?nocn? granic? Parku.

Wody podziemne omawianego obszaru wykazuj? silne powi?zania z budow? geologiczn? i rze?b? terenu. G?ówny zbiornik wód podziemnych Szczebrzeszy?skiego Parku Krajobrazowego znajduje si? na poziomie wapiennych ska? okresu górnokredowego.

Ruch wód podziemnych odbywa si? szczelinami wietrzeniowymi b?d? tektonicznymi. Zasilanie zbiornika jest utrudniane przez  utwory lessowe. Zró?nicowana g?sto?? sp?ka? i utwory lessowe powoduj? zwi?kszenie ci?nienia hydrostatycznego o czym ?wiadcz? wp?ywy na stokach wierzchowin oraz w dolinie Wieprza i Poru. Powoduje to równie? znaczne podniesienie zwierciad?a wody w studniach wierconych. (Szczebrzeszyn-uj?cie dla wodoci?gu – 10,6 m, Szperówka – uj?cie dla wodoci?gu – 10,0 m). Doliny Gorajca, Poru i Wieprza odgrywaj? drenuj?c? rol?, co powoduje obni?enie poziomu zwierciad?a wód podziemnych na wierzchowinach. Efektem tego s? liczne ?ród?a dolinne, w?ród których najciekawsze znajduj? si? w okolicy Radecznicy i Zaporza.

Przez Szczebrzeszy?ski Park Krajobrazowy przebiega jeden z podziemnych dzia?ów wodnych Roztocza, który pokrywa si? w zasadzie z dzia?em powierzchniowym. Z dzia?u tego wody sp?ywaj? w dolin? Wieprza, w kierunku Pado?u Zwierzynieckiego zwanego równie? Kotlin? Zwierzynieck? oraz w dolin? Gorajca i Równin? Bi?gorajsk?. Odcinek tego dzia?u w zachodniej cz??ci Parku oddziela dorzecze Gorajca od ?ady.

Zró?nicowane stosunki hydrogeologiczne powoduj? ró?nice w g??boko?ci wyst?powania wód podziemnych. Najp?ycej zwierciad?o tych wód wyst?puje w strefie ?ródliskowej Gorajca i w dolinie Wieprza mi?dzy Wyw?oczk? a ?urawnic?. Na obszarach tych wody gruntowe dochodz? do powierzchni tworz?c mokrad?a. G??boko?? do wód podziemnych wzrasta z odleg?o?ci? od dolin rzecznych. Generalnie mo?na stwierdzi?, ?e Szczebrzeszy?ski Park Krajobrazowy posiada niespotykane na obszarze Roztocza, bardzo du?e zasoby wodne, wynikaj?ce ze szczególnych warunków hydrogeologicznych. Zasoby mo?liwe s? do wykorzystania, mimo utrudnionych warunków, poprzez g??bokie studnie wiercone przy zachowaniu zasad ochrony ca?okszta?tu stosunków hydrogeologicznych w tym szczególnie ochrony górnokredowego zbiornika wód podziemnych.

Podstawow? zasad? ochrony hydrosfery Szczebrzeszy?skiego Parku Krajobrazowego jest zachowanie odpowiedniej odleg?o?ci miejsca zrzutu ?cieków, ograniczenia ich wielko?ci oraz neutralizacja.     

FLORA: Ro?linno?? Parku nale?y do geobotanicznej krainy Roztocza. Na szczególne podkre?lenie zas?uguje bogactwo ro?lin zielnych (naczyniowe i zarodnikowe). Przewa?a w nich element górski licz?cy ponad 30 gatunków. Drugim charakterystycznym elementem s? gatunki po?udniowo-wschodnie, m. in.: szczodrzeniec ruski (Chamaecytisus ruthenicus), pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris), miodunka mi?kko w?osa (Pulmonaria mollis), dzwonek syberyjski (Campanula sibirica).  

Najcenniejszymi zbiorowiskami ro?linnymi s? kompleksy le?ne: buczyna karpacka  porastaj?ca zbocza wzniesie? i g??bokich w?wozów, na glebach brunatnych, rzadziej na r?dzinie kredowej. W podszycie przewa?aj? gatunki li?ciaste. Bardzo bogate jest runo le?ne zajmuj?ce w niektórych miejscach 90% dna lasu. Dominuj? w nim ro?liny charakterystyczne dla gr?dów: gwiazdnica wielkokwiatowa (Stellaria holostea), gajowiec ?ó?ty (Galeobdolon luteum), jaskier kaszubski (Ranunculus cassubicus), marzanka wonna (Galium odoratum), miodunka ?ma (Pulmonaria obscura), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), turzyca orz?siona (Carex pilosa), zawilec gajowy (Anemone nemorosa). Pojawiaj? si? tak?e gatunki charakterystyczne dla borów: kosmatka ow?osiona (Luzula pilosa), konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium), szczawik zaj?czy (Oxalis acetosella).

W górnym odcinku Gorajca wyst?puj? olsy z olsz? czarn? i ?wierkiem. W runie wyst?puje porzeczka czarna (Ribes nigrum) i turzyca d?ugok?osa (Carex elongata).

 W po?udniowej cz??ci Parku w okolicach Lipowca, Panasówki i Zwierzy?ca, na niewielkich obszarach, wyst?puje bór ?wie?y z sosn?, ?wierkiem, jod??, rzadziej bukiem i grabem. Porasta on gleby bielicowe wytworzone na piaskach pochodzenia wydmowego. W runie przewa?a: borówka czernica (Vaccinium myrtillus), konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), szczawik zaj?czy (Oxalis acetosella) i wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris).

W s?siedztwie boru ?wie?ego lub buczyny, na niewielkich powierzchniach ro?nie bór jod?owy: cienisty, ró?nowiekowy, czasami z domieszk? sosny, ?wierka i gatunków li?ciastych. W runie przewa?aj? gatunki boru ?wie?ego oraz wid?ak sp?aszczony (Diphasiastrum complanatum).

Na szczególne zainteresowanie zas?uguj? torfowiska wysokie w po?udniowo-zachodniej cz??ci Parku (Bagno Ta?andy). W?ród kar?owatych sosen, brzóz omszonych i torfowców wyst?puje komplet gatunków charakterystycznych dla tego zespo?u: modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), przygie?ka bia?a (Rhynchospora alba) i brunatna (Rhynchospora fusca), rosiczka okr?g?olistna (Drosera rotundifolia), we?nianka pochwowata (eriophorum vaginatum), wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides), ?urawina b?otna (Oxycoccus palustris) i kilka gatunków turzyc (Carex).

Na po?udniowych niezalesionych stokach wzniesie? i w?wozów lessowych rosn? murawy kserotermiczne.

Najcenniejszym botanicznie obszarem jest „Las Cetnar” ko?o Kaw?czynka. Po?o?ony jest                    w miejscu najbardziej charakterystycznym dla rze?by terenu Parku. Ten zwarty kompleks le?ny poro?ni?ty jest buczyn? karpack? z domieszk? grabu, osiki i klonu. Odnawia si? tu bardzo dobrze buk i jod?a, co ?wiadczy o du?ej pr??no?ci ekologicznej tych siedlisk.

FAUNA

 Fauna Parku jest s?abo zbadana. W?ród kr?gowców najlepiej poznane s? ptaki. Wyst?puje tu ich ok. 80  gatunków, z których 85% stanowi? gatunki l?gowe. S? to g?ównie ptaki zwi?zane z polami, ??kami, a tak?e z zadrzewieniami, lasami oraz osiedlami. Do najcenniejszych gatunków nale??: b?k (Botaurus stellaris), kania czarna (Milvus migrant), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), b?otniak ??kowy (Cirkus pygargus) i stawowy (Circus aeroginosus), derkacz (Crex crex), brodziec krwawodzioby (Tringa totanus), dzi?cio? czarny (Dryocopus martius), jastrz?b (Accipiter gentilis), krogulec (Accipiter nisus), kruk (Corvus corax), kszyk (Gallinago gallinago), mucho?ówka bia?oszyja(Ficedula albicollis), p?omykówka (Tyto alba), puszczyk (Strix aluco), rycyk (Limosa limosa), siniak (Columba oenas), bardzo rzadko wyst?puj? kl?skawka (Saxicola rubicola), gil (Pyrrhula pyrrhula), zniczek (Regulus ignicapilla). Licznie gnie?dzi si? bocian bia?y (Ciconia ciconia). ( Dane uzupe?nione dzi?ki uprzejmo?ci Pana P. Stachyry Kierownika Zespo?u Monitoringu Roztocza?ski Park Narodowy)

FORMY OCHRONY PRZYRODY

 W granicach Parku nie ma rezerwatów przyrody. Jest kilka pomników przyrody o?ywionej. W?ród nich na szczególne wyró?nienie zas?uguje lipa drobnolistna w Szperówce o obwodzie pnia ok. 920 cm. Ponadto du?? atrakcj? geologiczn? s? 3 pomniki przyrody nieo?ywionej: ?ród?a w Radecznicy, Zaporzu i Trz?sinach.

?CIE?KA PRZYRODNICZO – HISTORYCZNA

„SZCZEBRZESZYN –KAW?CZYNEK”

poprowadzona zosta?a przez jeden z ciekawszych fragmentów Parku „Las Cetnar” po?o?ony na wzniesieniach porozcinanych licznymi w?wozami.  Szczegó?owy opis trasy zawiera informator pt.: „?cie?ka przyrodniczo-historyczna Szczebrzeszyn-Kaw?czynek”.